Để tìm hiểu sâu hơn về tục thờ Tứ Sanh – một tín ngưỡng gắn liền với đời sống tinh thần của người Nam Bộ xưa, diễn giả văn hóa Hồ Nhựt Quang có những chia sẻ đầy tâm huyết trong chương trình Kính Đa Chiều.
Chia sẻ với đạo diễn Lê Hoàng, thạc sĩ – diễn giả văn hóa Hồ Nhựt Quang cho biết, tục thờ Tứ Sanh là tín ngưỡng lâu đời của cư dân Nam Bộ từ thuở khai hoang mở cõi, thể hiện cách người xưa lý giải sự sống và hòa hợp với trời đất. Thông qua bốn hình thức sinh tồn – noãn, thai, hóa, vãng – tục thờ này phản ánh triết lý thiên địa nhân sâu sắc và góp phần định hình bản sắc văn hóa tâm linh vùng đất mới.
Nguồn gốc của các tục thờ cúng bắt đầu từ hoàn cảnh khắc nghiệt khi con người đi khai khẩn từ Bắc vào Nam. Nơi rừng thiêng nước độc, thiên nhiên khắc nghiệt buộc con người phải sống hòa thuận, thuận theo quy luật trời đất. Chính vì vậy, triết lý thiên – địa – nhân trở thành nền tảng tư tưởng sống. Đây cũng là khởi nguồn của các tục thờ Thiên La Thần, Địa La Thần – thể hiện lòng biết ơn và sự giao cảm giữa con người với vũ trụ.
Diễn giả Hồ Nhựt Quang chia sẻ: “Đây là một cái mô hình rất là hay. Nghĩa là từ mặt đất mà có một cái trụ cao lên để mô tả lại một cái thời hồng quang, khi đó coi như trời và đất mới mở hanh thông ra để tạo nên cho cái không gian, cho cuộc sống của con người; rồi mới ban cho mùa màng, 4 mùa 8 tiết, mưa thuận gió hòa; cũng đồng thời ban cho trên mặt đất này có vật này vật kia để mà nuôi dưỡng con người. Cho nên, để bày tỏ cái lòng biết ơn trời đất như vậy thì người ta mới có cái bàn thờ như vậy”.
Ngoài bàn thờ thiên địa, tổ tiên ta còn có tục thờ bảy tượng – tượng trưng cho ngũ hành gồm kim, mộc, thủy, hỏa, thổ – cùng với mặt trời và mặt trăng. Đây là hình thức thờ Thất Tinh, bao gồm mặt trời, mặt trăng và năm vì sao. Tuy nhiên, hình thức thờ này khá hiếm và hiện nay không còn phổ biến.
Bên cạnh đó, còn có một kiểu thờ khác từng tồn tại vào thập niên 80 đến đầu 90 nhưng hiện nay gần như mai một là việc thờ bốn tảng đá lớn, mỗi tảng đều đặt lư hương. Không gian này thường được bao quanh bằng hàng rào cây dâm bụt, duối hoặc bùm sụm. Bên trong là bàn thờ thiên địa và bốn bàn thờ nhỏ – tượng trưng cho Tứ Sanh, tức bốn dạng sinh trong trời đất.
Một trong những phần gây ấn tượng mạnh trong chia sẻ của diễn giả Hồ Nhựt Quang là lý giải vì sao tục thờ Tứ Sanh lại mang đậm chiều sâu tư tưởng về sự sống. Theo ông, không chỉ dừng lại ở tín ngưỡng thờ cúng, người xưa đã sớm nhận thức và phân loại các hình thức sinh tồn trong tự nhiên, từ đó gửi gắm tri thức dân gian vào trong mô hình thờ cúng. Chính cách nhìn nhận tinh tế ấy đã tạo nên một hệ thống tín ngưỡng vừa gần gũi, vừa mang đậm tính biểu tượng, cho thấy sự giao cảm giữa con người với vạn vật xung quanh.
Sự am hiểu này không chỉ đến từ quá trình nghiên cứu sách vở, mà còn được tích lũy qua thời gian ông trực tiếp trò chuyện với các bậc cao niên trong làng, các vị từng tham gia ban Khánh tiết, trong đó có cả người thân trong gia đình. Ngoài ra, ông cũng nhiều lần đối chiếu thông tin với các tài liệu nghiên cứu và trao đổi cùng Giáo sư, Tiến sĩ Trần Văn Khê để làm rõ thêm những tầng ý nghĩa trong mô hình thờ cúng này.
Diễn giả Hồ Nhựt Quang chia sẻ: “Bởi vì cái cảm của con người đó là ở trong động vật có 4 dạng sinh và ở trong thực vật cũng có 4 dạng sinh. Thực vật nó có 4 dạng sinh gồm: trồng cây bằng củ chính là căn sinh; rồi lấy cái nhánh cây ghim xuống thì nó chính là thân sinh; mình hái cái lá cây đó bỏ xuống dưới đất rồi nó lên cây, đó gọi là diệp sinh; rồi lấy cái hạt mình trồng xuống thì nó gọi là hạch sinh. Cho nên trong thực vật nó có tứ sinh là vậy. Còn ở trong động vật nó cũng có tứ sinh. Nó gồm có noãn sinh, tức là con vật được sinh ra bằng trứng, ví dụ như con gà, con vịt, con chim. Rồi có con vật được sinh ra bằng bào thai, cho nên gọi là thai sinh. Rồi nó có con vật là hóa sinh, tức là từ con vật này, đến một giai đoạn nó mới chuyển hóa thành con vật khác, ví dụ như con nhộng qua thành con bướm. Đó gọi là hóa sinh. Cho nên mình có cái thuyết gọi là cá chép hóa rồng. Rồi một cái nữa là vãng sinh. Vãng sinh tức là nó chấm dứt một sự sống để rồi bắt đầu tiếp nối cho một sự sống mới. Giả dụ như khi con nhện mẹ bung bọc trứng ra thì con nhện mẹ chết, con nhện con mới ăn cái xác của mẹ, bắt đầu sống một cuộc sống mới. Cho nên tất cả điều đó gọi nó là Tứ Sinh”.
Qua những chia sẻ mộc mạc mà sâu sắc của diễn giả Hồ Nhựt Quang, khán giả có dịp hiểu rõ hơn về một hình thức thờ cúng từng hiện diện trong đời sống của người dân Nam Bộ, với triết lý sống chan hòa cùng thiên nhiên và sự sống muôn loài. Đây không chỉ là dịp để nhìn lại một tín ngưỡng dân gian đang dần bị lãng quên, mà còn là cơ hội để chiêm nghiệm về mối liên kết thiêng liêng giữa con người và trời đất qua lăng kính văn hóa bản địa.
Kính Đa Chiều chủ đề tiếp theo “Nói thơ Lục Vân Tiên” với sự tham gia của host Minh Ngọc và Tiến sĩ Phạm Văn Luân sẽ được phát sóng vào lúc 20h ngày 8/8/2025 trên kênh VTV9. Chương trình do VTV9 phối hợp cùng Jet Studio thực hiện.
